Yr hawl i bleidleisio mewn etholiadau
Mae peth o'r cynnwys ar y tudalennau hyn yn cael ei adolygu a byddant yn cael eu diweddaru cyn bo hir.
Cymhwysedd i bleidleisio yn etholiadau llywodraeth leol Cymru
Mae'r etholfraint yn llywodraethu'r hawl i bleidleisio mewn etholiadau. Mae adran 2 o’r Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1983 (Deddf 1983) yn nodi'r etholfraint sylfaenol ar gyfer etholiadau llywodraeth leol.
Mae hawl gan unigolyn i bleidleisio fel etholwr mewn etholiad llywodraeth leol mewn unrhyw ardal etholiadol ar ddyddiad y bleidlais:
- os bydd ar gofrestr etholwyr llywodraeth leol ar gyfer yr ardal honno
- os na fydd yn destun unrhyw anallu cyfreithiol i bleidleisio (ac eithrio oedran)
- os bydd yn ddinesydd o'r Gymanwlad, yn ddinesydd o Weriniaeth Iwerddon neu'n ddinesydd perthnasol o'r Undeb
- os bydd yn ddigon hen i bleidleisio (hynny yw, yn 18 mlwydd oed neu'n hŷn, ac eithrio yn yr Alban)
Mae'r unigolyn wedi'i gofrestru
Nodir yr hawl i gofrestru fel etholwr llywodraeth leol yn adran 4(3) o'r Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1983. Mae'n mynnu bod gan unigolyn hawl i fod ar gofrestr yr etholwyr llywodraeth leol os, ar y dyddiad perthnasol:
- bydd yr unigolyn hwnnw'n breswylydd yn yr ardal honno
- na fydd yn destun unrhyw anallu cyfreithiol i bleidleisio (ac eithrio oedran)
- bydd yn ddinesydd cymwys o'r Gymanwlad, yn ddinesydd o Weriniaeth Iwerddon neu'n ddinesydd perthnasol o'r Undeb
- bydd yn ddigon hen i bleidleisio.
Mae adran 4(5) o'r Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1983 yn ymdrin â sefyllfa pan ellir rhoi unigolyn ar y gofrestr nad yw’n ddigon hen i bleidleisio pan fydd yn cofrestru (gelwir y rhain yn aml yn “gyrhaeddwyr”).
Rhagor o wybodaeth am gofrestru
Nid yw'r unigolyn yn destun unrhyw anallu cyfreithiol i bleidleisio
Mae adran 3 ac adran 3A o'r Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1983 yn nodi rhai categorïau o unigolion nad oes ganddynt hawl i bleidleisio yn sgil anallu cyfreithiol. Mae'r adrannau hyn yn difreinio carcharorion presennol o etholiadau seneddol a llywodraeth leol (adran 3). Maent hefyd yn difreinio troseddwyr dan gadwad (neu droseddwyr a fyddai dan gadwad pe na fyddent yn rhydd yn anghyfreithlon) mewn ysbytai am driniaeth ar gyfer anhwylder seiciatrig o dan ddeddfiadau a restrir yn yr adran, megis y Deddf Iechyd Meddwl 1983 neu o dan y Deddf Trefniadaeth Droseddol (Gwallgofrwydd) 1964.
Ni all unigolion sy'n euog o ymarferion llwgr neu anghyfreithlon o dan Ddeddf 1983 gael eu cofrestru i bleidleisio (ac felly nid ydynt yn gymwys i bleidleisio).
Mae'r unigolyn yn ddinesydd cymwys o'r Gymanwlad, yn ddinesydd o Weriniaeth Iwerddon neu'n ddinesydd perthnasol o'r Undeb
Mae adran 202 o'r Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1983 yn diffinio “dinesydd o'r Undeb”.
At ddibenion ychwanegu unigolyn at y gofrestr, mae adran 4(6) o'r Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1983 yn diffinio “dinesydd cymwys o'r Gymanwlad”.
Oedran pleidleisio
Ar hyn o bryd, yr oedran pleidleisio ar gyfer etholiadau llywodraeth leol Cymru yw 18. Mae'r Alban wedi lleihau'r oedran pleidleisio ar gyfer etholiadau llywodraeth leol yr Alban ac etholiadau i Senedd yr Alban i 16 blwydd oed (gweler y Deddf Etholiadau Albanaidd (Gostwng oedran pleidleisio) 2015).
Etholfreintiau sy'n gysylltiedig â'r etholfraint llywodraeth leol
Mae etholfreintiau eraill hefyd ynghlwm wrth yr etholfraint llywodraeth leol.
Meiri etholedig ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru
Mae'r Deddf Llywodraeth Leol 2000 yn cyflwyno trefn ar gyfer awdurdodau lleol Cymru i weithredu o dan drefniadau gweithredol. Pan fydd awdurdod lleol yn ceisio mabwysiadu model gweithredol maer a chabinet, gyda maer etholedig, bydd angen refferendwm ar gyfer cynigion o'r fath (gweler adran 27 o'r Deddf Llywodraeth Leol 2000).
Ar ddiwrnod y refferendwm, bydd unigolyn sydd â'r hawl i bleidleisio mewn refferendwm o etholwyr lleol i benderfynu a ddylid bod maer etholedig yn unigolyn:
- sydd â'r hawl i bleidleisio fel etholwr mewn etholiad o gynghorwyr ar gyfer ardal etholiadol o fewn ardal yr awdurdod, ac
- sydd ar y gofrestr o etholwyr llywodraeth leol gyda chyfeiriad sydd o fewn ardal yr awdurdod (gweler adran 45 o'r Deddf Llywodraeth Leol 2000).
Cymhwysedd i bleidleisio yn etholiadau Senedd Cymru
Mae unigolyn yn gymwys i bleidleisio yn etholiadau Senedd Cymru (gweler adran 12 o'r Deddf Llywodraeth Cymru 2006) pe byddai hawl ganddo i bleidleisio fel etholwr llywodraeth leol ac os yw ar y gofrestr o etholwyr llywodraeth leol gyda chyfeiriad o fewn etholaeth y Senedd.
Mae Gorchymyn Cynulliad Cenedlaethol Cymru (Cynrychiolaeth y Bobl) 2007 yn nodi amgylchiadau pellach lle na fydd unigolyn yn gallu cofrestru, megis pobl a wyddys eu bod yn euog o ymarferion llwgr neu anghyfreithlon – gweler erthygl 110 o'r Gorchymyn.
Mae'r Senedd a'r Deddf Etholiadau (Cymru) 2020, yn estyn etholfraint y Senedd i bobl 16 ac 17 blwydd oed.