Mae Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Deddf 2021) yn sefydlu fframwaith deddfwriaethol newydd a diwygiedig ar gyfer etholiadau, democratiaeth, llywodraethiant a pherfformiad llywodraeth leol.
Mae un o’r prif ddarpariaethau yn rhoi’r hawl i bobl 16 a 17 oed a dinasyddion tramor sy’n preswylio’n gyfreithlon yng Nghymru bleidleisio mewn etholiadau lleol. Mae hyn yn adlewyrchu’r darpariaethau yn Neddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020, sy’n caniatáu i’r categorïau hyn o bobl bleidleisio yn etholiadau’r Senedd.
Gall cynghorau sir a chynghorau bwrdeistref sirol (sy’n cael eu galw’n ‘brif gynghorau’ bellach) hefyd ddewis pa system bleidleisio i’w defnyddio mewn etholiadau lleol – y cyntaf i’r felin neu’r bleidlais sengl drosglwyddadwy. Caiff etholiadau lleol eu cynnal bob 5 mlynedd yn awr, yn hytrach na phob 4 blynedd fel o’r blaen.
Mae gan brif gynghorau a chynghorau cymuned cymwys bwerau ychwanegol, a elwir yn ‘bŵer cymhwysedd cyffredinol’. Golyga hyn nad oes raid iddynt glustnodi pwerau deddfwriaethol penodol i wneud pethau sydd er budd i’w cymunedau.
Rhaid i bob prif gyngor lunio a chyhoeddi strategaeth cyfranogiad y cyhoedd, sy’n nodi sut y bydd yn hybu ymwybyddiaeth ac yn cynyddu cyfranogiad mewn llywodraeth leol. Rhaid i brif gynghorau ac awdurdodau eraill ddarlledu eu cyfarfodydd hefyd. Rhaid i gynghorau cymuned roi cyfle i aelodau o’r cyhoedd sy’n dod i’w cyfarfodydd wneud sylwadau. Rhaid iddynt hefyd gyhoeddi adroddiad blynyddol, sy’n amlinellu eu blaenoriaethau, eu gweithgareddau a’u cyraeddiadau yn ystod y flwyddyn.
Mae Deddf 2021 yn nodi gofynion amrywiol o ran rolau a swyddogaethau swyddogion ac aelodau etholedig o awdurdod lleol, fel caniatáu i bobl mewn rhai swyddi penodol rannu swydd, a chaniatáu absenoldeb teuluol i aelodau o brif gynghorau.
O dan Ddeddf 2021 caiff dau neu ragor o brif gynghorau sefydlu Cyd-bwyllgorau Corfforedig, sydd â’u staff, eu asedau a’u trefniadau ariannol eu hunain. Yn 2021 gwnaed rheoliadau o dan y Ddeddf i sefydlu pedwar Cyd-bwyllgor. Mae’r rhain wedi eu rhestru yn y tabl isod.
Cyflwynodd Deddf 2021 system newydd o hunanasesiadau ac asesiadau perfformiad gan banel i sicrhau bod prif gynghorau yn gwella eu perfformiad a’u trefniadau llywodraethiant. Gall Gweinidogion Cymru ymyrryd i ddarparu cymorth a chefnogaeth os nad yw prif gyngor yn cyflawni ei ofynion o ran perfformiad.
O dan y Ddeddf, gall dau brif gyngor neu ragor wneud cais i Weinidogion Cymru i uno’n wirfoddol, ar ôl iddynt ymgynghori â thrigolion a rhanddeiliaid allweddol.
Mae Deddf 2021 yn cynnwys darpariaethau mewn perthynas â chyllid llywodraeth leol, yn bennaf i ddelio â’r rheini sy’n ceisio osgoi talu trethi annomestig, i ddileu carchariad fel cosb am beidio â thalu’r dreth gyngor, ac i eithrio dosbarthiadau penodol o bobl rhag gorfod ei dalu.
Yn olaf, mae’r Ddeddf yn cyflwyno detholiad o ddarpariaethau eraill sydd â’r nod o gryfhau a moderneiddio’r ffordd y mae llywodraeth leol yn gweithredu.
Mae’r Papur Briffio hwn, a luniwyd gan y Senedd, yn rhoi trosolwg defnyddiol pellach, ac mae’r Nodiadau Esboniadol i’r Ddeddf yn rhoi sylwadau manwl ar y gwahanol ddarpariaethau.
Dod i rym:
Mae adran 175(1) i (6) o Ddeddf 2021 yn darparu bod sawl adran o’r Ddeddf yn dod i rym ar ddiwrnodau penodedig. Daw gweddill y darpariaethau i rym pan fydd Gweinidogion Cymru wedi gwneud un neu ragor o orchmynion. Mae’r gorchmynion a ganlyn wedi eu gwneud:
Is-ddeddfwriaeth a wnaed o dan y Ddeddf:
| Enw | Rhif | Dyddiad gwneud | Dyddiad dod i rym | Dogfennau ategol |
| Rheoliadau Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Diwygiadau Canlyniadol) 2021 | 2021 Rhif 296 (Cy. 73) | 10 Mawrth 2021 | 1 Ebrill 2021 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Cyffredinol) (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 327 (Cy. 85) | 17 Mawrth 2021 | 1 Ebrill 2021 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Swyddogaethau Trafnidiaeth) (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 328 (Cy. 86) | 17 Mawrth 2021 | 28 Chwefror 2022 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgor Corfforedig y Gogledd (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 339 (Cy. 93) | 17 Mawrth 2021 | 1 Ebrill 2021, ar wahân i reoliadau 11, 12 a 13, a ddaeth i rym ar 30 Mehefin 2022.
Daeth rheoliad 15 hefyd i rym ar 30 Mehefin 2022 (i’r graddau y mae’n berthnasol i swyddogaethau a roddwyd i Gyd-bwyllgor Corfforedig y Gogledd gan reoliad 12 neu 13). | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Diwygio Atodlen 6 i Fesur y Gymraeg (Cymru) 2011) 2021 | 2021 Rhif 341 (Cy. 95) | 17 Mawrth 2021 | 1 Ebrill 2021 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgor Corfforedig y Canolbarth (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 342 (Cy. 96) | 17 Mawrth 2021 | 1 Ebrill 2021, ar wahân i reoliadau 11, 12 a 13, a ddaeth i rym ar 30 Mehefin 2022.
Daeth rheoliad 15 hefyd i rym ar 30 Mehefin 2021 (i’r graddau y mae’n berthnasol i swyddogaethau a roddwyd i Gyd-bwyllgor Corfforedig y Gogledd gan reoliad 12 neu 13). | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgor Corfforedig De-ddwyrain (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 343 (Cy. 97) | 17 Mawrth 2021 | 1 Ebrill 2021, ar wahân i reoliadau 11, 12 a 13, a ddaeth i rym ar 28 Chwefror 2022.
Daeth rheoliad 15 hefyd i rym ar 28 Chwefror 2022 (i’r graddau y mae’n berthnasol i swyddogaethau a roddwyd i Gyd-bwyllgor Corfforedig y De-ddwyrain gan reoliad 11, 12 neu 13). | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgor Corfforedig y De-orllewin (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 352 (Cy. 104) | 17 Mawrth 2021 | 1 Ebrill 2021, ar wahân i reoliadau 11, 12 a 13, a ddaeth i rym ar 30 Mehefin 2022.
Daeth rheoliad 15 hefyd i rym ar 30 Mehefin 2021 (i’r graddau y mae’n berthnasol i swyddogaethau a roddwyd i Gyd-bwyllgor Corfforedig y De-orllewin gan reoliad 11, 12 neu 13). | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Diwygiadau Canlyniadol a Darpariaethau Amrywiol) 2021 | 2021 Rhif 356 (Cy. 107) | 18 Mawrth 2021 | 1 Mai 2021 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau’r Pŵer Cymhwysedd Cyffredinol (Diben Masnachol) (Amodau) (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 1166 (Cy. 288) | 20 Hydref 2021 | 1 Tachwedd 2021 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Cyffredinol) (Rhif 2) (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 1349 (Cy. 348) | 1 Rhagfyr 2021 | 3 Rhagfyr 2021, ar wahân i reoliadau 10, 27 a 31, a ddaeth i rym ar 6 Mai 2022 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 (Awdurdodau Cyhoeddus sy’n ddarostyngedig i’r Ddyletswydd Bioamrywiaeth a Chydnerthedd Ecosystemau) 2021 | 2021 Rhif 1350 (Cy. 349) | 1 Rhagfyr 2021 | 3 Rhagfyr 2021 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Deddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000 (Ystyr Corff Cyhoeddus) (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 1355 (Cy. 353) | 1 Rhagfyr 2021 | 3 Rhagfyr 2021 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Diwygio Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015) 2021 | 2021 Rhif 1360 (Cy. 356) | 1 Rhagfyr 2021 | 3 Rhagfyr 2021 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Deddf Parciau Cenedlaethol a Mynediad i Gefn Gwlad 1949 (Ystyr Corff Cyhoeddus) (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 1359 (Cy. 355) | 1 Rhagfyr 2021 | 3 Rhagfyr 2021 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Mesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 (Diwygio’r Rhestr o Awdurdodau Cymreig) 2021 | 2021 Rhif 1361 (Cy. 357) | 1 Rhagfyr 2021 | 3 Rhagfyr 2021 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau’r Strategaeth Tlodi Plant (Cyd-bwyllgorau Corfforedig) (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 1364 (Cy. 359) | 1 Rhagfyr 2021 | 3 Rhagfyr 2021 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cynghorau Cymuned Cymwys (Pŵer Cymhwysedd Cyffredinol) (Cymwysterau Clercod) (Cymru) 2021 | 2021 Rhif 1403 (Cy. 365) | 9 Rhagfyr 2021 | 5 Mai 2022 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgor Corfforedig De-ddwyrain (Cymru) (Diwygio) 2022 | 2022 Rhif 140 (Cy. 44) | 16 Chwefror 2022 | 18 Chwefror 2022 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Swyddogaethau Trafnidiaeth) (Addasiadau Canlyniadol a Darpariaethau Trosiannol) (Cymru) 2022 | 2022 Rhif 188 (Cy. 62) | 25 Chwefror 2022 | 28 Chwefror 2022 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Diwygiadau Canlyniadol) (Rhannu Swydd a Chynorthwywyr Gweithrediaeth) 2022 | 2022 Rhif 533 (Cy. 125) | 1 Mai 2022 | 13 Mai 2022 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Diwygiadau Canlyniadol a Darpariaeth Drosiannol) (Prif Weithredwyr) 2022 | 2022 Rhif 355 (Cy. 88) | 22 Mawrth 2022 | 5 Mai 2022 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Etholiadau Lleol (Diwygiadau Amrywiol a Chanlyniadol) (Cymru) 2022 | 2022 Rhif 263 (Cy. 79) | 9 Mawrth 2022 | 10 Mawrth 2022 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Cyffredinol) (Cymru) 2022 | 2022 Rhif 372 (Cy. 92) | 23 Mawrth 2022 | 25 Mawrth 2022, ar wahân i reoliad 3(8) (adroddiadau blynyddol gan bwyllgorau safonau), a ddaeth i rym ar 6 Mai 2022. | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Awdurdodau Lleol (Diwygiadau sy’n Ymwneud â Chyhoeddi Gwybodaeth) (Cymru) 2022 | 2022 Rhif 412 (Cy. 101) | 30 Mawrth 2022 | 5 Mai 2022 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau’r Pŵer Cymhwysedd Cyffredinol (Diben Masnachol) (Amodau) (Cymru) (Diwygio) 2022 | 2022 Rhif 423 (Cy. 104) | 4 Ebrill 2022 | 5 Mai 2022 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Diwygiadau Canlyniadol) (Rhannu Swydd a Chynorthwywyr Gweithrediaeth) 2022 | 2022 Rhif 533 (Cy. 125) | 11 Mai 2022 | 13 Mai 2022 | Memorandwm Esboniadol |
| Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Cyffredinol) (Rhif 2) (Cymru) 2022 | 2022 Rhif 797 (Cy. 175) | 13 Gorffennaf 2022 | 15 Gorffennaf 2022 | Memorandwm Esboniadol |
Ystyriaeth y Senedd o’r ddeddfwriaeth:
Cyflwynwyd y Bil gan Julie James AS, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol (ar y pryd) ar 18 Tachwedd 2019 ac fe’i pasiwyd gan Senedd Cymru (Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar y pryd) ar 18 Tachwedd 2020.
Mae rhagor o wybodaeth am y Bil ar gael ar wefan y Senedd, gan gynnwys cofnod o hynt y Bil drwy’r Senedd (Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar y pryd) ac yn y Memorandwm Esboniadol a luniwyd gan Lywodraeth Cymru (fel y cafodd ei ddiwygio ar ôl Cyfnod 2).
Cafodd y Ddeddf y Cydsyniad Brenhinol ar 20 Ionawr 2021.
