Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021

Mae Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Deddf 2021) yn sefydlu fframwaith deddfwriaethol newydd a diwygiedig ar gyfer etholiadau, democratiaeth, llywodraethiant a pherfformiad llywodraeth leol. 

Mae un o’r prif ddarpariaethau yn rhoi’r hawl i bobl 16 a 17 oed a dinasyddion tramor sy’n preswylio’n gyfreithlon yng Nghymru bleidleisio mewn etholiadau lleol. Mae hyn yn adlewyrchu’r darpariaethau yn Neddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020, sy’n caniatáu i’r categorïau hyn o bobl bleidleisio yn etholiadau’r Senedd. 

Gall cynghorau sir a chynghorau bwrdeistref sirol (sy’n cael eu galw’n ‘brif gynghorau’ bellach) hefyd ddewis pa system bleidleisio i’w defnyddio mewn etholiadau lleol – y cyntaf i’r felin neu’r bleidlais sengl drosglwyddadwy. Caiff etholiadau lleol eu cynnal bob 5 mlynedd yn awr, yn hytrach na phob 4 blynedd fel o’r blaen. 

Mae gan brif gynghorau a chynghorau cymuned cymwys bwerau ychwanegol, a elwir yn ‘bŵer cymhwysedd cyffredinol’. Golyga hyn nad oes raid iddynt glustnodi pwerau deddfwriaethol penodol i wneud pethau sydd er budd i’w cymunedau. 

Rhaid i bob prif gyngor lunio a chyhoeddi strategaeth cyfranogiad y cyhoedd, sy’n nodi sut y bydd yn hybu ymwybyddiaeth ac yn cynyddu cyfranogiad mewn llywodraeth leol. Rhaid i brif gynghorau ac awdurdodau eraill ddarlledu eu cyfarfodydd hefyd. Rhaid i gynghorau cymuned roi cyfle i aelodau o’r cyhoedd sy’n dod i’w cyfarfodydd wneud sylwadau. Rhaid iddynt hefyd gyhoeddi adroddiad blynyddol, sy’n amlinellu eu blaenoriaethau, eu gweithgareddau a’u cyraeddiadau yn ystod y flwyddyn. 

Mae Deddf 2021 yn nodi gofynion amrywiol o ran rolau a swyddogaethau swyddogion ac aelodau etholedig o awdurdod lleol, fel caniatáu i bobl mewn rhai swyddi penodol rannu swydd, a chaniatáu absenoldeb teuluol i aelodau o brif gynghorau. 

O dan Ddeddf 2021 caiff dau neu ragor o brif gynghorau sefydlu Cyd-bwyllgorau Corfforedig, sydd â’u staff, eu asedau a’u trefniadau ariannol eu hunain. Yn 2021 gwnaed rheoliadau o dan y Ddeddf i sefydlu pedwar Cyd-bwyllgor. Mae’r rhain wedi eu rhestru yn y tabl isod. 

Cyflwynodd Deddf 2021 system newydd o hunanasesiadau ac asesiadau perfformiad gan banel i sicrhau bod prif gynghorau yn gwella eu perfformiad a’u trefniadau llywodraethiant. Gall Gweinidogion Cymru ymyrryd i ddarparu cymorth a chefnogaeth os nad yw prif gyngor yn cyflawni ei ofynion o ran perfformiad. 

O dan y Ddeddf, gall dau brif gyngor neu ragor wneud cais i Weinidogion Cymru i uno’n wirfoddol, ar ôl iddynt ymgynghori â thrigolion a rhanddeiliaid allweddol. 

Mae Deddf 2021 yn cynnwys darpariaethau mewn perthynas â chyllid llywodraeth leol, yn bennaf i ddelio â’r rheini sy’n ceisio osgoi talu trethi annomestig, i ddileu carchariad fel cosb am beidio â thalu’r dreth gyngor, ac i eithrio dosbarthiadau penodol o bobl rhag gorfod ei dalu.

Yn olaf, mae’r Ddeddf yn cyflwyno detholiad o ddarpariaethau eraill sydd â’r nod o gryfhau a moderneiddio’r ffordd y mae llywodraeth leol yn gweithredu. 

Mae’r Papur Briffio hwn, a luniwyd gan y Senedd, yn rhoi trosolwg defnyddiol pellach, ac mae’r Nodiadau Esboniadol i’r Ddeddf yn rhoi sylwadau manwl ar y gwahanol ddarpariaethau.

Dod i rym:

Mae adran 175(1) i (6) o Ddeddf 2021 yn darparu bod sawl adran o’r Ddeddf yn dod i rym ar ddiwrnodau penodedig. Daw gweddill y darpariaethau i rym pan fydd Gweinidogion Cymru wedi gwneud un neu ragor o orchmynion. Mae’r gorchmynion a ganlyn wedi eu gwneud:

• Gorchymyn Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Cychwyn Rhif 1 a Darpariaethau Arbed) 2021
• Gorchymyn Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Cychwyn Rhif 2 a Darpariaethau Arbed) 2021
• Gorchymyn Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Cychwyn Rhif 3 a Darpariaeth Drosiannol) 2021
• Gorchymyn Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Cychwyn Rhif 4 a Darpariaeth Drosiannol a Diwygio Gorchymyn Cychwyn Rhif 1) 2021
• Gorchymyn Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Cychwyn Rhif 5 a Darpariaeth Drosiannol) 2022

Is-ddeddfwriaeth a wnaed o dan y Ddeddf:

Ystyriaeth y Senedd o’r ddeddfwriaeth:

Cyflwynwyd y Bil gan Julie James AS, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol (ar y pryd) ar 18 Tachwedd 2019 ac fe’i pasiwyd gan Senedd Cymru (Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar y pryd) ar 18 Tachwedd 2020.

Mae rhagor o wybodaeth am y Bil ar gael ar wefan y Senedd, gan gynnwys cofnod o hynt y Bil drwy’r Senedd (Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar y pryd) ac yn y Memorandwm Esboniadol a luniwyd gan Lywodraeth Cymru (fel y cafodd ei ddiwygio ar ôl Cyfnod 2). 

Cafodd y Ddeddf y Cydsyniad Brenhinol ar 20 Ionawr 2021.